Llevábamos meses, muchos meses, esperando la publicación del número especial de ASJU 57 (2023) dedicado al excepcional lingüista navarro José Ignacio Hualde (👉 Illinois experts), que acaba de jubilarse. Un pedazo ejemplar, con la participación de más de 70 colaboradores (entre quienes tenemos el honor de hallarnos). En los próximos días iré ampliando esta entrada, pero la publico ya para animar la lectura (son más de cincuenta aportaciones) y abrir así cuanto antes el debate.
Apenas he tenido tiempo de hojear tan siquiera un puñado de trabajos, pero adelanto mi satisfación de por fin poder referirme en público a uno que llegó a mis manos en forma de borrador hará tres años y que tiene múchisimo que aportar a este foro. Lo siento, no soy imparcial, estoy devorando Akitaniera, Euskara Batu Zaharra eta euskararen biziraupena. Zer gertatu zen “mende ilunetan”? (Aquitano, vasco común antiguo y la pervivencia del euskera. (¿Qué sucedió en los «siglos oscuros»?) [PDF]. El autor parte del esquema de Hualde (2015) para tratar de entender qué sucedió en la historia externa de la lengua entre los siglos I a VI.
4 respuestas a «Sale del horno el homenaje a José Ignacio Hualde»
Sin duda un homenaje muy merecido, me uno desde aquí a las felicitaciones, y por si nos lee, le envío un saludo montañero. El volumen promete, parece que nos va a dar trabajo para días, incluso si nos limitamos solo a los temas que aquí se debaten.
Txillardegik jarri gintuen gutako asko Jose Ignacio Hualderen arrastoan, eta hark ere bihotzez zorionduko zukeen. Txitean-pitean goraipatzen zuen Hualderen dohaina, iluntasunean galduta zebiltzan euskalariei bidea argitzeko. Behin baino gehiagotan gertatu baitzen. Kasu horietako baten berri eman zigun “Lingua navarrorum” liburuan:
“Jose Ignazio Hualde ‘nafartar amerikano’ hizkuntzalari zorrotzak bizkaieraren gorabeherak [azentuerari lotuak] garbiki ulertu eta azaldu zituen arte, eta dagozkien lekuan kokatu arte, itota ibili gara euskaltzaleok; saltsa hartan zer pentsa eta nora jo ez genekielarik”.
Totalmente de acuerdo, Orkeikelaur. Es increíble el legado que por ahora J. I. Hualde nos ha dejado, desde la fonética hasta la dialectogía. Esperemos que nos siga dando nuevas sorpresas reveladoras. Aún estoy abrumado por su trabajo en colaboración con Manterola: Old Basque had */χ/, not /h/. Supone una revolución para el entendimiento de las haches patrimoniales, elemento fundamental del paleoeuskera.
TXILLARDEGIREN OMENALDIA
Iñaki Gaminderen “Bizkaieraren azentu-moldeez” liburuari Txillardegik egin zion hitzaurrearen zati luze bat da Jose Ignazio Hualderen laudorio eta gorespen eder bat. Hauxe idatzi zuen Txillardegik:
“Azkueren oharrak, guztiz zorrotzak eta egiazkoak Lekeitioko euskarari dagokionez, arrotz zitzaizkidan erabat. Beti pentsatu izan dut Bizkaiko kostaldeko euskara, adibidez, Barkoxekoa baino aisa bitxiagoa dela.
Eta Hualde eta Gaminderen lanak ezaguturik, areago!
Ez genuen datu akustiko fidagarririk. Eta gure aurrekoek «Fonetika» hitza erabiltzen zutenean ere, «Fonologia» adierazi nahi izaten zuten eskuarki.
Bazterretxea «Oskillaso»ren lana izan bide zen funtsezkoa Hualde gure nafartar ikertzailearen jabekuntzan; nirean ere funtsezkoa izan zen bezalaxe. «Belarri fina» zeukan Oskillasok, dudarik ez. Gernikako euskarari buruz ziona sinesgarria zen, hau ere ziur.
Baina azterketa akustikoen hutsunea nabaritzen genuen.
Eta horretan geundelarik, Jose Ignazio Hualderen lan miresgarriak ezagutzen hasi ginen. Lehendabizikoak («Tone and Stress in Basque: a Preliminary study»; ASJU, XX-3, 1986; 867-896) zauskada gaitza lortu zuen euskalarien artean. Egia aitortu behar badut: ez genuen sinesten. Sinets ezina zitzaigun Hualdek esaten ziguna: Euskal Herriaren barruan, are gehiago: Bizkaiaren barruan, bazeudela azentu-mota zeharo desberdinak!
Eta Hualde Ameriketan bizi zenez, «teorikeria» horietako baten aurrean ote ginen bururatu zitzaigun. Hauxe da egia. Nik neuk, bederen, datu akustikoak eskatzen nituen. Azkueri berari, azentuari buruzko iritziak, Azkuek berak «goitik behera asmatuak» izan zirela leporatzen bazioten… Zer ez genion guk egotziko, Nafarroatik, eta jatorrizko Erronkari eskualdetik, aspaldixko hartan joana zen Hualde izeneko gazte ezezagun hari?
Urteak joan urteak jin, datu akustiko fidagarriak etorri dira, baita ugaldu ere; eta azterketa akustikoak egiteko tresna eta ikerbide informatikoak azaldu dira. Eta horretara, denborak eman digun distantzia emanda, geure irizpidea landu eta zehaztu dugu.
Gaur badakigu Hualde benetako profeta izan dela; eta Azkue eta
Oskillaso benetako aitzindariak izan zirela. Eta esan egin behar dela.
Ondoko urteetan finduz joan den ikerketa lana zabalduz, Hualdek bi azentu-mota desberdin aurkitu zituen euskararen barruan: «tonala» bata, Bizkaian lehenengo hurbilketan; eta «intentsitatezkoa» bestea, gainerako eskualdeetan. Gailurrik gabea; eta gailurtzailea.
Hori guztiz sinesgaitza zitzaigun. «Nola izan daiteke? —galdetzen genuen geure artean— horren kilometro gutxitan bi sistema arrunt desberdin egotea? Nola uler daiteke, ausarkiago esanda, Bizkaiko kostaldean atxiki duten azentu-moldea, Japongo hizkeraren anaia bikia izatea? Nola izan daiteke Europan (Baltikoa salbu, eta ez osoki) erabat ezezaguna den doinu-azentua, Bermeo inguruan bizirik egotea?».
Galdera horiek, jakina, hor daude tinko. Uste genuen baino askoz bitxiagoa da bizkaiera; kostaldekoa batez ere. Nolatan?
Jose Ignazio Hualde ausartu zen galdera hauek plazaratzen. Euskal Herri osoan azentu-molde bakar bat dagoela zalantzan ipintzen; eta are azalpen diakroniko posible bat ere eskaini zuen. Euskalariok, ni barne, sinetsi ezin.
1988an bere Tesia eskaini zigun Hualdek: A Lexical Phonology of Basque (U.S.C., 1988). Eta han, nahiz datu gutxirekin, 1986an urratutako bide ausartari eutsi zion. Tesiaren 6. kapituluak («Suprasegmentals», 237. orr. eta hurr.) bide beretik jo zuen. Eta genuen hutsunea berriro azpimarratu: «The instrumental analysis of the different prosodic systems found in Basque can potentially shed much light» (295); edota: «perceptual differences which should be instrumentally verifiable» (297).
Kanpo-lanari ekin zion Hualdek berak, Ajangizko, Gernikako eta Kortezubiko lekuko fidagarrien bidez. Bitxikeria franko topatu zuen: «intxaurra» markatua da leku batean, handik hamar kilometrotara ez da (gauza berbera seinalatu zuen Kandido Izagirrek Antzuolako eta Arantzazuko hitz markatuen zerrendak alderatzean); azentuketa desberdina silababakarretan… zortzi bat kilometrotara… […]
1990ean argitaratu zen Tesiak irmo agertzen zituen Hualderen ideiak. Informazioa ugaldu eta tinkotu ahala, gure nafartarra ere seguruago.
Funtsean, egia esan behar da, xuxen ikusi zuen arazoa hasieratik, 1986tik beretik.
Aita Prudenzio Hualde erronkariarrak, Bonaparteren laguntzaile hizkera hartaz, irribarrez ikus lezake bere biloba gaztearen ekarpena…
Etengabe eta nekagaitz, lan bikainak eskaini dizkio Hualdek Euskal Herriari Kaliforniatik eta Illinoistik.
Azkenekoa, bikaina, Ahoskera Batuari buruzkoa”.